1ـ انفاق مستحب 2ـ انفاق واجب

انفاق مستحب حد و اندازۀ خاصی ندارد بلکه آنچه برای انسان امکان داشته باشد هر چند به اندازۀ یک دانۀ خرما باشد که از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است. در این‏باره آیات و روایات فراوانی وجود دارد.

اما انفاق واجب که در قرآن از آن با عنوان زکات و خمس یاد شده است، دارای شرایط خاصی است هر چند در قرآن به آن شرایط اشاره نشده است و به صورت کلی در پرداخت آن توصیه فرموده است ولیکن در روایات به طور مفصل به خصوصیات و شرایط زکات و خمس اشاره شده است. پیش از پرداختن به این بحث ابتدا به تعریف زکات و خمس اشاره می‏کنیم:

     زکات و خمس عبارت است از حق مالی که خداوند بر اموال خاصی واجب کرده است تا مالک آن را پرداخت نماید. البته مصرف هریک از زکات و خمس متفاوت می‏باشد؛ زیرا زکات و صدقه بر بنی هاشم (سادات) حرام می‏باشد. از این‏رو در قبال حرمت زکات بر آنان خداوند خمس را قرار داده است. بدین جهت در روایات فلسفۀ خمس را حرمت صدقه بر بنی هاشم (سادات) یاد کرده است.

     امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «خدایی که جز او خدایی نیست، وقتی صدقه را بر ما حرام کرد، حکم خمس را نازل فرمود تا در قبال حرمت صدقه بر ما خمس حلال باشد. (وسایل الشیعه، کتاب الخمس، ج6، ص337)  

قرآن کریم دربارۀ خمس می‏فرماید: «واعلموا أنما غنمتم من شيءفأن لله خمسه و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل... » (سورۀ انفال، آیۀ41)   

      «بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه، از بنی هاشم است.»

     در این آیه به صراحت می‏فرماید: آنچه از اموال به صورت غنیمت به دست آوردید، یک پنجم آن را برای خدا و رسول و تزدیکان آن حضرت اختصاص دهید.

سخن در این است که آیا غنیمت اختصاص به غنایم جنگی دارد یا هر چیزی که انسان به دست آورد بر آن غنیمت صدق می‏کند؟ چراکه شیوۀ قرآن به گونه‏ای است که اصول کلی احکام، عقاید و اخلاق را بیان می‏فرماید و به جزئیات نمی‏پردازد. نمونۀ بارز آن، مسألۀ نماز و حج می‏باشد که تعداد رکعات و کیفیت خواندن و انجام دادن حج بیان نشده است، از این‏رو در فهم قرآن و دستورات آن تنها قرآن کافی نیست؛ بلکه وجود مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ضروری می‏باشد تا با تفسیر قرآن، جزئیات احکام و عقاید را در رفتار و گفتار خویش برای امت تبیین فرماید که از آن سنت یاد می‏شود.

     بدین جهت در آیات خمس و زکات نوع مالی که زکات و خمس به آن تعلق می‏گیرد و همچنین شرایط و خصوصیات بیان نشده است. از این‏رو برای دست‏یابی به عقاید و احکام صحیح اسلام بایستی به سنت صحیح و مورد اطمینان مراجعه کنیم.

     در آیه‏ای که مربوط به خمس است سه چیز را بیان و مشخص فرموده است:

1. خمس در اموال به غنیمت گرفته شده است.

    

     "اهل سنت بر اساس روایتی که از ابوهریره نقل می‏کنند که: «وفی الرکاز الخمس»:

      در رکاز که به مال مدفون در زمین اطلاق می‏شود، خمس را واجب می‏دانند. از این‏رو اهل سنت خمس را منحصر در غنائم جنگی نمی‏دانند گرچه دایرۀ آن را محدود می‏کنند، ولی شیعه در سودهای معاملات و سرمایه‏هایی که یک سال بر آن بگذرد به جای زکات آن را مشمول غنیمت می‏دانند. ولی اهل سنت زکات را در چنین اموال و سرمایه‏هایی واجب می‏دانند. لذا اهل سنت نمی‏توانند بر شیعه اشکال کنند که به چه دلیل شما خمس را واجب می‏دانید؛ زیرا در پاسخ گفته می‏شود به همان دلیلی که شما زکات را در مال التجاره واجب کردید."

     از آنجا که اینگونه مباحث فقهی جایگاه اجتهاد فقهای مذاهب می‏‏باشد، بایستی در ارائه نظر مذاهب، دیدگاه‏های بزرگان آنان را مورد توجه قرار داد. با توجه به این که در قرآن مفهوم غنیمت به روشنی بیان نشده، لازم است به لغت و عرف و سپس به روایات مراجعه کنیم تا جزئیات مسأله کاملاً واضح شود.

     در لغت:

بامراجعه به کتاب‏های لغوی اصیل، مفهوم غنیمت به خوبی روشن می‏شود؛ زیرا از نظر لغویون، غنیمت بر هر مالی و سرمایه‏ای که انسان به دست می‏آورد، خواه از راه گنج، معادن، غنائم جنگی و خواه از غیر آن باشد، اطلاق می‏شود.

     راغب اصفهانی می‏نویسد: «غَنـَمَ و غُنـم»:

     به معنای دست‏یابی و رسیدن به چیزی است، در هر چیزی که انسان به آن دست پیدا کند، خواه از طریق جنگ یا غیر جنگ باشد: «و اعلموا أنما غنمتم من شيءٍ ...» ، «فکلوا مما غنمتم...» ، «فعند الله مغانم کثیرة». (مفردات راغب، مادۀ غنم، سورۀ انفال، آیۀ 41 ـ 69، سورۀ نساء، آیۀ 94).

     این منظور می‏گوید: غنم: دست‏یابی به چیزی بدون مشقت و سختی است.

     ابن فارس: غنم اصل صحیح واحد یدل علی افادة شيء لم یملک من قبل ثم یختص بما أخذ من المشرکین. (مقاییس اللغة، مادۀ غنم).

     ابن فارس این واژه را به معنای دست یافتن شخص به چیزی دانسته که قبلاً مالک آن نبوده و بعد اختصاص به چیزی یافته که از مشرکین گرفته می‏شود.

     خلیل از بزرگان اهل لغت است. او می‏گوید:

     هرچه انسان بی‏مشقت به دست آورد، غنیمت به حساب می‏آید.(کتاب العین، واژۀ غنم).

     بلکه معنای آن گسترده‏تر از آن است، گرچه در زمان نزول آیه به خاطر غنائم جنگ، در غنائم جنگی به کار برده شده است. از این‏رو هر چیزی را اکه انسان به دست آورد و فایده و سود بر آن صدق کند، غنیمت به شمار می‏آید.

     در قرآن نیز واژۀ «مغنم» در موردی به کار برده شده که انسان چیزی را به دست می‏آورد، هر چند از راه غیر جنگ باشد. در آیۀ (فعند الله مغانم کثیرة). (سورۀ نساء، آیۀ 94). مقصود از این مغانم بسیار، به دلیل آن که در مقابل کالای زندگی دنیا آمده، پاداش آخرت است. بر اساس این آیه «مغنم» حتی به آنچه انسان در این دنیا یا میدان‏های جنگ به دست می‏آورد، اختصاص ندارد و به هر دستاوردی که حتی اخروی هم باشد شامل می‏شود.

     در روایاتی که کلمۀ مغنم و غنیمت و غنم به کار رفته، حضرت رسول صلی الله علیه و آله آنها را در معنای بهشت، آثار و برکت‏های ماه مبارک رمضان به کار برده است.

     در نهایۀ این اثیر آمده است: روزه در زمستان، غنیمت سرد و خنک است. (کلمۀ غنم، ج3، ص39، الصوم فی الشتاء الغنیمة الباردة، إنما سماه غنیمة لما فیه من الأجر و الثواب)

     وی روزه را به خاطر پاداش آن غنیمت به حساب آورده است.

     قرطبی از مفسران اهل سنت از آیۀ (واعلموا أن ما غنمتم) استفادۀ عموم فایده و ربح کرده است و می‏گوید: به خاطر اجماع، اختصاص به غنائم جنگی پیدا کرده است. در روایاتی که از طریق اهل بیت علیهم السلام وارد شده، خمس بر درآمدهای مالی که خارج از نیازهای سالانۀ افراد می‏باشد، واجب شده است؛ زیرا بر آنها غنیمت صدق می‏کند، گرچه آیۀ خمس دربارۀ غنائم جنگی وارد شده است، چنان که مفسرین گفته‏اند:

     این آیه در روز بدر و رویارویی دو گروه مسلمان و کافر نازل شده است. ولیکن این مسأله ثابت شده است که هر آیه‏ای که در موردی نازل شده است نمی‏توان آن را اختصاص به همان مورد نزول داد بلکه واژه غنیمت عمومیت دارد و یکی از موارد آن غنائم جنگی می‏باشد. وقتی دانستیم که در آغاز، تشریع خمس در مورد غنائم جنگی و گنج و طلای مدفون شده واجب شده در مرتبه بعدی به خاطر اطلاق مفهوم آیه می‏توان بر هر فایده و غنیمتی که به دست انسان می‏آید آن را مصداق آیه دانست. دلیل بر این مطلب افزون بر معنای لغوی غنیمت، روایاتی است که از طریق اهل بیت علیهم السلام وارد شده است که در اینجا به یک روایت اشاره می‏نماییم:

     سماعه می‏گوید: از امام کاظم علیه السلام دربارۀ خمس پرسیدم. ایشان فرمودند:

     هرچه که مردم به دست آورند کم یا زیاد خمس دارد. (وسایل الشیعه، ج6، باب 8، از ابواب خمس).

     امام هادی علیه السلام نیز در پاسخ به یکی از یارانش فرمودند:

     خمس واجب است. گفتم: در چه چیز؟ فرمودند: در کالا و وسایلشان. گفتم: آن که تجارت می‏کند یا چیزی را با دستش می‏سازد چه؟ فرمودند: اگر بتوانند باید پس از هزینه‏ها و نیازهایشان پرداخت کنند. (همان).

     از روایات اهل سنت نیز استفاده می‏شود که خمس منحصر در غنائم جنگی نیست.

     ابن عباس روایت کرده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

     در رکاز (گنج) خمس است. (مسند احمد، ج1، ص314) مردی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله سؤالاتی پرسید. از جمله این که در خرابه‏ها گنج می‏یابیم. حضرت فرمودند که در آنها خمس است. (همان، ج2، ص186).

     گروهی از عبد قیس، حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: مشرکان بین ما و شما هستند و جز در ماه‏های حرام دست‏رسی به شما نداریم. به ما توصیه جامعی بفرمایید که اگر به آن عمل کنیم، وارد بهشت شویم و دیگران را به آن فرا خوانیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

     شما را به چهار چیز دستور می‏دهم و از چهار چیز نهی می‏کنم. شما را فرمان می‏دهم به ایمان به خدا. آیا می‏دانید که ایمان به خدا چیست؟ ایمان، شهادت به یگانگی خدا، ادای نماز، پرداخت زکات و خمس غنائم. (صحیح بخاری، ج2، باب وجوب الزکاة، ص109).

     روشن است که پیامبر صلی الله علیه و آله از فرزندان عبدقیس نخواسته غنائم جنگی را بپردازند؛ چراکه آنان در غیر از ماه‏های حرام به خاطر ترس از مشرکین از قبیلۀ خود نمی‏توانستند بیرون آیند. نیز افزون بر این که جنگ و جهادی نبوده که به وسیلۀ عبدقیس انجام شود و حضرت دستور غنائم جنگی را صادر فرموده باشند! پس روایت به غنائم جنگی مربوط نمی‏شود. بلکه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در کنار روزه و نماز و زکات، پرداخت خمس اموال را نیز قرار داده است.

خمس در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله:

     در این جا اشکال شده است که اگر خمس، اموال مازاد بر سال را شامل می‏شود، چرا در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود نداشته است و اگر چنین بوده، باید پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مانند زکات دستور جمع‏آوری آن را صادر می‏فرمود؟

     پاسخ روشن است.

     اولاً: احکام اسلامی به تدریج بیان شده است و طوری نبوده که یک سال تمام احکام یک دفعه تشریع شود. گاهی برخی از احکام در عصر رسالت تشریع شده، اما گستردگی آن محدود به آن زمان نبوده، از این‏رو در ابتدای نزول آیۀ خمس، اصل آن بر هر غنیمتی تشریع شده، اما اخذ خمس از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر مصالحی در اموال و درآمدها عملی نمی‏شده است.

     دلیل بر این مطلب وجود روایاتی است که پاره‏ای از احکام در زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف زمینۀ عمل آن پدید می‏آید.

     ثانیاً: زکات با خمس تفاوت دارد؛ زیرا مالک زکات فقرا هستند و یا این که باید در مصالح مسلمانان صرف شود، از این‏رو رسول خدا صلی الله علیه و آله وظیفه داشتند آن را اخذ کنند. لذا در قرآن می‏فرماید:

     (خذ من أموالهم صدقه). بدین جهت آن حضرت افرادی را مأمور جمع‏آوری زکات نمودند؛ اما خمس حقی است که منحصر است برای آن حضرت و نزدیکانشان و مانند ملک شخصی آن حضرت می‏ماند. نه مانند زکات که از مسائل عمومی مسلمانان است. از این‏رو پیامبر صلی الله علیه و آله دستور جمع‏آوری آن را صادر نفرموده‏اند، بلکه تنها به تبلیغ آن پرداختند. چنان که مقام و موقعیت آن حضرت همین را اقتضا می‏کرد.

     پس اگر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله افرادی را برای جمع‏آوری مأمور نکردند، دلیل بر واجب نبودن آن نیست.

     ثالثاً: مواردی وجود داشته که خمس بر آن واجب شده، اما حضرت کسی را برای جمع‏آوری نفرستاده است. مانند: گنج‏هایی که به وسیلۀ مسلمانان به دست می‏آمده است.

     رابعاً: از نظر شیعه و اهل سنت ثابت است که زکات بر بنی‏هاشم (سادات) حرام است و در برخی روایات آمده است که خداوند در برابر زکات، خمس را برای بنی‏هاشم و اکرام آنان قرار داده است. بنابراین اگر خمس را منحصر در غنائم جنگی بدانیم، دربارۀ اکرام بنی‏هاشم با مشکلاتی روبرو خواهیم شد؛ زیرا جنگ در همۀ زمان‏ها به خاطر تسلط کفار یا به خاطر گسترش اسلام وجود ندارد. از این‏رو فقرای بنی‏هاشم چگونه زندگی خود را تأمین نمایند. بنابراین از راه فلسفۀ خمس می‏توانیم به دست بیاوریم که خمس باید در اموالی غیر از غنائم جنگی وجود داشته باشد.

    خامساً: در صحیح مسلم آمده است که فضل بن عباس و فرد دیگری از بنی‏هاشم نیاز به ازدواج پیدا کرده و نزد آنان چیزی وجود نداشت تا مهریه قرار دهند. نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و از این وضعیت شکایت نمودند و از آن حضرت درخواست کردند که ما را برای جمع‏آوری زکات فرستاده تا از سهمی که به ما می‏رسد برای مهریه استفاده کنیم. حضرت اجازه ندادند و دستود فرمودند که برای مهریه خمس را بدل از زکات قرار دهید. (مستند العروة الوثقی، کتاب الخمس، ص198).

بنابراین جمع‏آوری نکردن پیامبر صلی الله علیه و آله دلیل بر عدم وجوب نمی‏باشد؛ از سوی دیگر شاید پیامبر صلی الله علیه و آله برای جمع‏آوری افرادی را فرستاده باشد، ولی به جهاتی اخبار آن به ما نرسیده باشد. به ویژه در دوران حکومت‏های اموی و عباسی که حکومت اسلامی را به حکومت جاهلی تبدیل کردند و موجب شدند تا بسیاری از احکام اسلامی به فراموشی سپرده شود. چنان که در برخی روایات آمده است ابن حزم از ابن عباس روایت می‏کند که در بصره خطبه‏ای را ایراد نمودم و از زکات فطره سخن گفتم. ولی مردم حکم آن را نمی‏دانستند.

     پس وقتی از حکم زکات فطره مردمی که هر ساله آن را پرداخت می‏کردند اطلاع نداشتند، دربارۀ خمس، آن هم خمس بر درآمد چه آگاهی و شناختی داشتند؟ به ویژه که احکام خمس که حق پیامبر صلی الله علیه و آله و نزدیکان آن حضرت بوده و دست‏هایی که در طول تاریخ برای نابودی آثار اهل بیت علیهم السلام تلاش می‏کرده‏اند، مسئله خمس را نیز که حق آنها بوده است، از راه‏های گوناگون مانع رساندن این حکم به گوش مردم می‏شدند، همانگونه که از نقل فضایل آنان جلوگیری می‏کردند، از پرداخت خمسی که در برابر زکات برای آنان قرار داده شده بود، جلوگیری می‏کردند.

     در این زمینه روایات فراوانی وجود دارد که به علت طولانی شدن از ذکر آن خودداری می‏کنیم.